Rob van Gerwen

Het Schone: esthetica en filosofie van de kunsten

FI2V19007
periode 4, 2020-21, online in Teams

Kunst, moet dat nou?

In Het Schone: filosofie van de kunsten (esthetica) worden de meest interessante moderne benaderingen van filosofische kwesties rond schoonheid en kunst behandeld en ruim geïllustreerd met voorbeelden die ons nu aanspreken. We zullen het hebben over Baumgarten, Hume, Kant, Hegel, Schopenhauer, Ingarden, Gadamer en Adorno. De geschiedenis van de esthetica als een zelfstandige filosofische discipline begint in de achttiende eeuw met de conceptualisering van het moderne systeem van de schone kunsten. De vraag die daarmee vanaf het begin centraal staat is die van de esthetische normativiteit: hoe beslissen we over de artistieke verdienste van een kunstwerk? Tegen het eind van de cursus kijken we naar de gedaante die deze filosofische kwestie in de hedendaagse analytische kunstfilosofie heeft.

Leerdoelen

Studenten weten na afloop van de cursus hoe verschillend er over het belang van kunst en over esthetische normativiteit wordt nagedacht. Zij kennen in grote lijnen de argumentatiestructuur van de belangrijkste filosofische theorieën over kunst uit de moderne periode. Kunstwetenschappers onder de studenten leren bovendien om kritisch naar hun eigen vakgebied te kijken.

Online bijeenkomsten (Teams)

Je ontvangt in de week voordat de colleges starten een inlogcode voor Teams over mail via Blackboard (zorg dat je tijdig bent ingeschreven).

Maandag, hoorcollege: 13.15-15.00
Dinsdag: opdrachten inleveren
Donderdag, hoorcollege: 11.00-12.45

De hoorcolleges

1. De hoorcolleges zowel op maandag als op donderdag duren 90 minuten. Ik deel dat op in drie keer 30 minuten, met 2x10 minuten pauze, waarin via de chat vragen gesteld kunnen worden.

2. Je kunt verder de hele tijd vragen stellen in de chat, en wat we daarvan niet bespreken stel ik achteraf nog aan de orde, in een aparte tekst. In principe maak ik na iedere bijeenkomst zo'n tekst, die ik oplaad naar Blackboard, zie [Leeswerk/Discussies naar aanleiding van de colleges].

3. Zo ziet het er op maandag uit:
(a) 13.15: aanvang hoorcollege.
(b) 13.45: pauze, chat.
(c) 13.55: vervolg hoorcollege.
(d) 14.25: pauze, chat.
(e) 14.35: vervolg hoorcollege.
(f) 15.05: einde college. (Nu komt de opdracht beschikbaar in Blackboard; meer hieronder). Ik probeer hierna nog 20 minuten in Teams te blijven hangen voor vragen via de chat. Zie verder hieronder.

4. En zo op donderdag:
(a) 11.00: aanvang hoorcollege.
(b) 11.30: pauze, vragen via de chat.
(c) 11.40: vervolg hoorcollege.
(d) 12.10: pauze, vragen via de chat.
(e) 12.20: vervolg hoorcollege.
(f) 12.50: einde college (mogelijk stoppen we al om 12.45). Ik probeer hierna nog 20 minuten in Teams te blijven hangen voor vragen via de chat.

Houd tijdens de colleges menti.com beschikbaar op je iphone.
Aanbevolen wordt om vooraf handouts van de colleges uit te printen, zodat je niet alles van de beamer presentaties hoeft over te schrijven. Zie Blackboard.
Er is geen vast spreekuur. Wie buiten de chats nog vragen heeft, kan me via email bereiken; eventueel via een individuele Teams-sessie.

Opdrachten (de werkcolleges)

Osiris heeft jullie in twee groepen ingedeeld, werkcol 01 en werkcol 02. Deze groepen gebruiken we niet.
In plaats daarvan gebruiken we de tien kleinere groepjes die je ook in Blackboard bij Groepen vindt. Met de groepsleden in het "werkgroepje" waar je in mag, maak je de opdrachten volgens de volgende opzet. Alle groepjes bestaan uit 5 of 6 studenten

Groepsdeel 1: Op maandagen (behalve 26 april) komt in Blackboard/Opdrachten om 15.10 de opdracht beschikbaar in je werkgroepje. Ga met die opdracht naar Teams en maak daar een kanaal voor je werkgroepje aan (dat kan al zodra alle groepsleden in Teams zijn aangemeld met de Teams-code die je eerder ontvangen hebt). Eenmaal in jullie eigen kanaal maak je in Files via menu New een Word-document aan waarin je de opdracht plaatst en vervolgens samen beantwoordt. Uiterlijk 20.00 uur (begin 10 minuten eerder met opladen) lever je je opdracht in in Feedback Fruits in Blackboard.

Individueel deel: vanaf 20.00 uur (maandag) ga je individueel in Feedback Fruits en geef je commentaar op twee door andere groepen ingeleverde groepsopdrachten. Inleveren in Feedback Fruits om uiterlijk dinsdagochtend 12.00 uur.

Groepsdeel 2: vanaf dinsdagochtend 12.00 uur bekijk je met je groep het commentaar en schrijf je een verbeterde versie van de opdracht. Deze versie lever je in in Blackboard, uiterlijk dinsdag 18.00 uur (begin tijdig met inleveren).

Toetsing en becijfering

Vooraf: de inlevermomenten worden digitaal afgedwongen. Op de inlevertijd gaat de inlevermogelijkheid in Blackboard onherroepelijk dicht. Begin zeker tien minuten voor de deadline met inleveren.

1. Groepswerk (35% van het eindcijfer) (cijfers worden per groep uitgereikt maar individueel toegekend, vanwege wisselende groepssamenstelling). Deze 35% wordt opgebouwd uit de opdrachten van de maandagen (behalve die ene keer bij de Inleiding), dit is incl. de gegeven individuele feedback. Het groepswerk op maandag wordt dus becijferd.

2. Tussentoets (30% van het eindcijfer). donderdag 27 mei 2021, van 9.00-16.00 uur. (let op: om 16.00 uur gaat Blackboard dicht!) Take-home tentamen, bestaand uit een reflectie, van 600 woorden, op basis van opgegeven keuze uit de index van het boek.

3. Eindtoets (35% van het eindcijfer). maandag 21 juni 2021, van 9.00-16.00 uur. (let op: om 16.00 uur gaat Blackboard dicht!) Take-home tentamen, bestaand uit een reflectie, van 600 woorden, op basis van opgegeven keuze uit de index van het boek.

Zorg ervoor dat je de facultaire regels over fraude en plagiaat kent en navolgt.

Afwezigheid

Wie onverhoopt twee keer niet meedoet met het schrijven van de opdracht van de groep waarbij men is ingedeeld, kan dat gemis compenseren door een reflectie (van 400 woorden) te schrijven over de stof van een van die opdrachten (doorgaans de stof die in de colleges op de dag van de opdracht en het college daarvoor aan de orde is gekomen).
Wie vier keer niet meedoet, schrijve twee reflecties; bij zes keer afwezigheid: 3 reflecties.
Je krijgt geen feedback over deze extra reflecties, maar ik controleer wel of ze serieus en voldoende gemaakt zijn; je krijgt er wel een cijfer voor (dat komt in de plaats van de gemiste opdrachten, maar kan niet hoger zijn dan de cijfers van de rest van de groep).

Wie drie keer geen feedback geeft op opdrachten, kan met een reflectie (van 400 woorden) over de betreffende stof compenseren. Zes keer geen feedback kun je repareren met twee reflecties.
Stuur je reflecties direct naar mij, rob.vangerwen@uu.nl in een word-file aangehecht aan je mail. Leg in je mail uit waar de reflectie voor compenseert.

Haal gemiste hoorcolleges in via de opnamen in VideoPlatform UU (een kopie wordt daar op de dag na het college klaargezet). De link vind je in Blackboard, bij Mededelingen.

Reflecties

Een reflectie bevat typisch een filosofische probleemstelling, een doelstelling (of these) en een in je tekst verder uitgewerkte strategie.
In de korte reflecties die je bij de toetsen spreekt (van ongeveer 600 woorden) bespreek je een filosofische kwestie die aansluit bij een van de theorieën die in de colleges van de voorafgaande week aan de orde zijn geweest. Je kunt je vrij laten leiden door de onderwerpen die besproken zijn; maar het is zaak een duidelijke kwestie aan de orde te stellen en hierover een eigen positie te ontwikkelen. Je kunt je hierbij laten inspireren door dit soort deelvragen (je hoeft deze vragen niet te beantwoorden):

1. Wat leren wij van de besproken theorie?
2. Om welke filosofische kwestie gaat het jou?
3. Als wij de centrale stelling van de tekst of theorie zouden aanvaarden wat zou dat dan voor implicaties voor ons moeten hebben?

Vooral de laatste vraag geeft een goede indicatie van wat er van een reflectie verwacht wordt: een filosofisch inzicht. (Kijk voor meer uitleg over de reflecties op Blackboard)

Voorgeschreven literatuur

Ga naar Blackboard voor meer informatie over de literatuur.

Aanbevolen literatuur (niet voorgeschreven)

Samenvattend: Online procedures

- Lees vooraf altijd alle voorgeschreven literatuur, dus voor de Inleiding zowel Hoofdstuk 1 uit het boek als de tekst van Kristeller.
- Om in Teams te komen, haal je de cursuscode in Blackboard op.
- Zet Mentimeter voor het college al open in een internet-browser, bij voorkeur op je smartphone: http://www.menti.com (de code die je eventueel moet invullen krijg je op college).
- Gebruik voor de opdrachten Word in Teams (klik op menu [+ Nieuw], kies Word-document), waarin je gezamenlijk aan een tekst kunt werken (zoals je waarschijnlijk wel kent van Google-docs).
- Kom je ergens niet uit, lees dan de Teams studentenhandleiding.
- Heb je daarna nog vragen, stel ze dan in de Teams-chat tijdens of na het college.

Inschrijving

De inschrijving voor deze cursus verloopt via Osiris. De wijzigingsdagen voor periode 4 zijn 6 en 7 april 2021. (Uitschrijven kan tot en met de eerste week van periode 4. Meld dit ook altijd aan de docent, zodat die de groepsindeling kan aanpassen).
Heb je problemen met inschrijving? Check het studiepunt. Je vindt hier ook de randvoorwaarden.
Studenten (HBO en WO) van buiten de Universiteit Utrecht kunnen wijsbegeerte vakken volgen. Voor inschrijving kan men bij de onderwijsadministratie een inschrijfformulier aanvragen. (E: Onderwijssecretariaat.gw@uu.nl Tel.: 030-2531831). Zie ook het studieprogramma van de minor Het Ware, het Schone en het Goede, in Osiris.

Philosophy of the Arts, a blog by Rob van Gerwen (ook Nederlands)

De bijeenkomsten

Week 2

maandag 3 mei 2021

3. Hume: over smaak valt best te twisten (of toch niet?)

"Strong sense, united to delicate sentiment, improved by practice, perfected by comparison, and cleared of all prejudice, can alone entitle critics to this valuable character; and the joint verdict of such, wherever they are to be found, is the true standard of taste and beauty."

Wat er op college besproken wordt
David Hume (1711-1776), empirist, subjectivist meende dat, ook al zijn we het er vaak over eens wat de meesterwerken zijn (zeker nadat ze de tand des tijds hebben doorstaan), iedereen toch zijn eigen beleving van kunstwerken heeft, vooral omdat niet iedereen even goed kijkt en er dezelfde soort kennis en vaardigheden bij gebruikt. Vanwaar die onbetwistbaarheid van de smaakoordelen, wat is de rol van de discussie die critici met hun tijdgenoten voeren, wat maakt de goede criticus uit? Hoe laat zich Hume's subjectivisme verdedigen?
De verhouding tussen onze waarneming en ons gevoel (het schoonheidssentiment):
primaire en secundaire kwaliteiten (Locke)
... en tertiaire (Scruton, Zemach).
De waarheid van het smaakoordeel (Savile)

Waar we op college naar gaan kijken:

• Luis Bunuel: Un Chien Andalou

Vooraf lezen

Rob van Gerwen, 2016. “III. David Hume.” In Moderne filosofen over kunst, 63–92.

Verdieping (facultatief)

Hume, David. 1985. “Of the Standard of Taste.” In Essays Moral Political and Literary, 226–250. Indianapolis: Liberty Fund, al. 15 e.v.: de vergelijking met de wijnproevers. Edmund Burke: A Philosophical Inquiry into the origin of our ideas of The Sublime and Beautiful

donderdag 6 mei 2021

4. Kant over het (zuivere) smaakoordeel

Als iets mooi is, bezorgt het ons een vrij spel der kenvermogens. De autonomie van het esthetische ervaringsdomein.

Wat er op college besproken wordt
Immanuel Kant (1724-1804), transcendentaal subjectivist: om iets (wat dan ook) terecht mooi te vinden moet men van goede huize komen: men moet ervoor abstraheren van zijn (morele en esthetische) waarden, zijn kennis, concepten in het algemeen, zintuiglijke prikkelingen, belangen en doelen, en moet zich in volle vrijheid op de formele eigenschappen van het object concentreren.
De disciplinekwestie: epistemologie vs. esthetica; theorie van de zintuiglijkheid; rol van de verbeelding in het kennen.
Schijn van een formalisme

Vooraf lezen

Rob van Gerwen, 2016. “IV. Immanuel Kant over schoonheid.” In Moderne filosofen over kunst, 93–116.
Kant: Kritik der Urteilskraft, § 17 "Vom Ideale der Schönheit" (of de Engelse vertaling van Werner Pluhar, op Blackboard)

Verdieping (facultatief)

Gerwen, Rob van. 1999. “Kant on What Pleases Directly in the Senses.” Issues in Contemporary Culture and Aesthetics 9:71–83.

Week 3

maandag 10 mei 2021

5. Kants kunstfilosofie

Ook schone kunst is doelmatig zonder (extern) doel. Het schoonheidsideaal treedt daar op waar een wezen zijn bestemming van binnenuit zelf voortbrengt, d.w.z. alleen bij de (morele) mens.

Wat er op college besproken wordt
Kant over kunst (expressivisme en een ethisch soort autonomisme): Omdat kunst altijd bedoeld is, ontkom je er niet aan haar onzuiver te beoordelen. Men hoeft over kunst ook niet zuiver te kunnen oordelen. Kunst raakt onze ziel, ons moreel innerlijk. En ideale schoonheid is alleen daar waar zo'n moreel innerlijk wordt uitgedrukt.
De hiërarchie der kunsten.

Waar we op college naar gaan kijken:

Vooraf lezen

Rob van Gerwen, 2016. “V. Immanuel Kant over kunst.” In Moderne filosofen over kunst, 117–145.

Verdieping (facultatief)

Gerwen, Rob van. 2001. “On Exemplary Art as the Symbol of Morality. Making Sense of Kant’s Ideal of Beauty.” In Kant und die Berliner Aufklärung. Akten des IX. Kant Kongresses, Volume 3, 553–62. Berlin, New York: Walter de Gruyter.
Kant, Immanuel. 2008. “Critique of Judgment.” In Aesthetics: A Comprehensive Anthology, edited by Steven M. Cahn and Aaron Meskin, 146-56. Oxford: Blackwell.

donderdag 13 mei 2021

Geen college: hemelvaart

Week 4

maandag 17 mei 2021

6. Hegel: kunst en de geest

De filosofie is zo ver ontwikkeld dat kunst van haar taak (van weergave van zelfbewustzijn van de geest) verlost is: "het einde van kunst".

Wat er op college besproken wordt
Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831), dialektiek, monisme: in een mooi (schön) kunstwerk zijn het materiaal en de geest (Geist) op elkaar afgestemd.
De geschiedenis is een opeenvolging van perioden waarin kunst, religie en filosofie erom strijden wie het beste soort zelfbewustzijn van de geest voortbrengt.
In de geschiedenis van de kunst van de Egyptenaren, via de klassieke Grieken, naar de 'hedendaagse' Romantische kunsten is te zien hoe kunst langzaam maar zeker overbodig wordt.
Het einde van de kunst
De disciplinekwestie: epistemologie vs. esthetica; filosofie vs. kunst.

Vooraf lezen

Rob van Gerwen, 2016. “VI. G.W.F. Hegel.” In Moderne filosofen over kunst, 147–176.

Verdieping (facultatief)

Gerwen, Rob van. 2000. “Hegel’s Dialectics was Geared to Art. He Had No Business ‘Ending’ It.” In Hegels Ästhetik. Die Kunst der Politik–Die Politik der Kunst, edited by Karol Bal Andreas Arndt and Henning Ottmann, Volume 2000, 68–74. Berlin: Akademie Verlag. (online, 134K)

donderdag 20 mei 2021

7. Schopenhauer: jezelf vergeten in kunst

De muziek verlost ons van het lijden aan de wereld. Kunst maakt het leven draaglijk.

Wat er op college besproken wordt
Volgens Arthur Schopenhauer (1788-1860) kennen we de wereld altijd alleen als Vorstellung, maar nooit zoals ze in zichzelf is. En de wereld 'als Vorstellung' kennen, betekent dat ze zich altijd altijd al geschikt heeft naar de vormen en categorieën van onze kenvermogens (dat had Kant goed gezien). Wat we dan kennen is altijd al geïndividueerd, en daarmee begint ons lijden: want individuen zitten elkaar onherroepelijk in de weg. We kunnen alleen ontkomen aan dit lijden aan de werkelijkheid wanneer we ophouden de wereld als kenner tegemoet te treden. Dat kan bijvoorbeeld door ons exclusief op de algemene vormen van de dingen te richten (dat had Plato goed gezien). Echter helemaal los van de principia individuationis komen we daarmee niet.
Echt in contact met de wereld zoals ze in zichzelf is, de wereld als wil, als blinde streving, komen we via meditatie, of, tijdelijk: via kunst.
Via kunst komen we in contact met de Platoonse idee achter het een of ander en zolang we in het werk opgaan, zolang zijn ze we van onze eigen individualiteit verlost. Niet alle kunsten zijn hier even goed in. De tragedie doet het beter dan de schilderkunst, maar het allerbeste doet de muziek het: die is pure verklanking van strevingen en wederstrevingen.

Vooraf lezen

Rob van Gerwen, 2016. “VII. Arthur Schopenhauer.” In Moderne filosofen over kunst, 177–199.

Verdieping (facultatief)

Nietzsche, Friedrich: Götzendämmerung: "Wie die "wahre Welt" endlich zur Fabel wurde."

Week 5

maandag 24 mei 2021

Geen college: pinksteren

donderdag 27 mei 2021

Take-home toets over de stof tot en met Hegel.

Zorg dat je het cursusboek bij de hand hebt. De toets komt vanochtend om 9.00 uur beschikbaar in Blackboard en moet aldaar ingeleverd worden voor 16.00 uur vandaag.

Misschien leuk voor de dagen na de tussentoets: de film van David Hockney, zie VideoPlatform UU.

Week 6

maandag 31 mei 2021

8. Ingarden, de fenomenologie van de esthetische houding

Een goed kunstwerk drukt de metafysische waarden van het leven uit. (Een eerste expressie-theorie van kunst?)

Wat er op college besproken wordt
Roman Ingarden (1893-1970), fenomenoloog, subjectivistisch cognitivisme: de esthetische ervaring van kunst houdt een breuk met de alledaagse ervaring in die zijn weerga niet kent. In een esthetische ervaring staat het esthetische object centraal: esthetische waarden.
Ingarden onderscheidt tussen materiële objecten (1) (het schilderij aan de muur, met die en die meetbare eigenschappen (omvang, gewicht)), kunstwerken (2), potentiële objecten met lacunes die nog ingevuld moeten worden; die pas als ze in de esthetische ervaring van de beschouwer tot een samenhangend esthetisch object (3) leiden, zich als kunst realiseren.
Kunstwerken kunnen op vele momenten (en manieren) zo'n esthetische ervaring verknoeien en een negatief eindoordeel over hun artistieke waarde 'verdienen'. Is een kunstwerk geslaagd, en een ervaring tot het einde toe volvoerd, dan beleven we een Gestalt kwaliteit, die ons metafysische waarden van het leven bijbrengt.

Het geslaagde kunstwerk is dus de expressie van iets niet-materieels.

Waar we op college naar gaan kijken:

Robert Bresson: L'argent

Vooraf lezen

Rob van Gerwen, 2016. “VIII. Roman Ingarden.” In Moderne filosofen over kunst, 201–222.

donderdag 3 juni 2021

9. Gadamer, kunst en geschiedenis.

Het begrijpen van de mens vangt aan met de kunst.

Wat er op college besproken wordt
Hans-Georg Gadamer (1900-2001), hermeneuticus, cognitivist: Het grootste probleem waarvoor de mens gesteld is, is de ander te begrijpen. Dit is nergens prangender dan bij mensen uit andere tijden en culturen. Hoe kunnen wij weten wat zij ervaren (hebben)? Hoewel dit een historisch dan wel antroplogisch probleem is, vormt kunst er een primaire oplossing voor. Een kunstwerk wordt namelijk door iedereen gelijktijdig ervaren.

Vooraf lezen

Rob van Gerwen, 2016. “IX. Hans-Georg Gadamer.” In Moderne filosofen over kunst, 223–246.

Verdieping (facultatief)

Gadamer, Hans-Georg. 2001. “Esthetica en hermeneutiek.” Feit & fictie V:120–128. (zie Blackboard). Gerwen, Rob van. 2001. “Gadamer over gelijktijdigheid.” Feit & fictie V:112–120. (zie Blackboard). Heidegger, Martin. 2008. “The Origin of the Work of Art.” In Aesthetics: A Comprehensive Anthology, edited by Steven M. Cahn and Aaron Meskin, 344–57. Oxford: Blackwell.

Week 7

maandag 7 juni 2021

10. Adorno: Kunst als het schijnen der waarheid

"Zur Selbstverständlichkeit wurde, daß nichts, was die Kunst betrifft, mehr selbstverständlich ist, weder in ihr noch in ihrem Verhältnis zum Ganzen, nicht einmal ihr Existenzrecht." Ästhetische Theorie, 9.

Wat er op college besproken wordt
Theodor Wiesengrund Adorno (1903-1969), Kritische Theorie, negatieve dialektiek, particularist: Denken volgens de gebruikelijke categorieën is identificeren, een identiteit geven, identiek maken. Niet alleen stelt zulk denken ons in staat de wereld, de natuur en onszelf te beheersen; het negeert ook de particulariteit van het eenmalige.
Kunst kan ons tijdelijk van die onderdrukking redden, ze kan de waarheid doen oplichten. Om geen identificerende afbeelding te produceren, zoals we die van de televisie en de reclame kennen, maar een waar beeld, moet een kunstwerk gemaakt zijn volgens de verst gevorderde technieken en met hedendaagse materialen.

Waar we op college naar gaan kijken:

Stephen Spielberg: Schindler's list
Claude Lanzmann: Shoah

Vooraf lezen

Rob van Gerwen, 2016. “X. Theodor W. Adorno.” In Moderne filosofen over kunst, 247–273.

Verdieping (facultatief)

Claude Lanzmann: "Schindler's List is een onmogelijk verhaal"

donderdag 10 juni 2021

11. Kunstkritiek en esthetische normativiteit

Kritiek is retrieval: de reconstructie van het creatieve proces. "Something not stopping short of, but terminating on the work of art itself." (Wollheim, p. 185)
Als dit achterhalen van het creatieve proces klaar is, staat het werk open voor begrip.

Om kunst kritisch te onderzoeken zul je volgens Richard Wollheim ook moeten kijken naar de overwegingen die de kunstenaar had bij het maken van haar werk. Sommige van die overwegingen heeft ze succesvol verwerkelijkt in haar werk, sommige niet. Daarvoor is het wel zaak ervan uit te gaan dat er een maker achter een werk zit, zoals dat in het moderne systeem van de schone kunsten gewoon is.
Roland Barthes zou zich hier niet mee kunnen verenigen, want volgens hem is de auteur dood. Hij bedoelt dat we een tekst kunnen begrijpen zonder ons eerst in de auteur te hoeven verdiepen: iedere keer dat iemand een boek leest, krijgt het nieuwe betekenis.

Vooraf lezen

Barthes, Roland. 1981. “The death of the author.” In Image Music Text, Essays selected and translated by Stephen Heath, 142-149. Fontana Press, 1977. (Blackboard)
Wollheim, Richard. 1980. “Criticism as Retrieval.” In Art and its Objects. Second edition, 185–204. Cambridge, New York: Cambridge University Press.

Verdieping (facultatief)

Wollheim, Richard. 1980. Art and its Objects. Second edition. Cambridge, New York: Cambridge University Press.
____________. 1993. “Pictorial Style: Two Views.” In The Mind and its Depths, 171–184. Cambridge (Mass.), London (England): Harvard University Press.