Consilium Philosophicum
Utrecht
Gezien worden. Filosofie en film 6.
HOVO Utrecht
Universiteit Utrecht
Maart-april 2025
Algemene inleiding
In deze cursus starten we steeds met een inleiding van ongeveer een uur over relevante filosofische kwesties; daarna een koffiepauze en dan bekijken we een film, waarna nog 15 minuten resteert voor de nabespreking.
Wat is film? Wat is filosofie? Film, zo zal blijken, is het in beeld brengen van ervaringen van personages. Gaat dat altijd goed? Nee. Is er maar één manier om ervaring in beeld te brengen? Nee. Iedere poging leert ons meer over film. En over filosofie, want hoe we mensen weergeven vertelt ons iets over hoe we over mensen en hun omstandigheden denken—over de concepten die we hierbij gebruiken. We zullen naar sterke films kijken, dus het kijkplezier zal niet gering zijn. Van deelnemers wordt niets meer verwacht dan een open geest en een goed gemoed, de rest wordt geleverd.
Maar films zijn ook een kunst. Dat wil onder meer zeggen dat ze ook de middelen die de makers (regisseurs, monteurs, cameramensen, acteurs, belichters, scenaristen) ter beschikking staan zullen uitproberen. Het heeft altijd zin om je af te vragen of een film artistieke kwaliteit heeft en om je af te vragen wat hiervoor de criteria zijn—bij films. Films gaan niet alleen ergens over; ze onderzoeken ook de manieren waarop dat onderwerp het beste in beeld (en geluid) gebracht kan worden.
Films zijn eigenlijk, net als foto's, een soort fenomenologische analyses van hun onderwerpen: pogingen om de subjectieve dimensie van gebeurtenissen over te brengen. We schieten er altijd wel iets mee op, ook als we het in eerste instantie met iets niet eens zijn.
Inhoud
Het thema van Film en filosofie, deel 6 draait om de uitdaging de ander te zien. De meeste sociale problemen komen omdat we de ander als een type zien en niet als een persoon. Maar hoe zie je iemand als een persoon (en niet als een bejaarde, een kind, een zwarte, een vrouw, een man)? En laat die ander zich ook als een persoon zien? Het is een probleem van de wederkerigheid van het aankijken.
We kijken naar films die deze uitdaging aangaan, niet alleen in hun verhaal maar ook in hun cinematografische aandacht.
De personages in films zien we in de bioscoop altijd op veilige afstand (dun). Maar die personages kijken elkaar wel aan in de films. Zij verkeren bij elkaar in morele situaties (dik). ls de film goed is, hebben wij geen twijfel over de authenticiteit van dat aankijken: wij vertrouwen op de manier waarop zij elkaar aankijken. Daardoor leren de personages ons als het ware de ander te zien (zoals zij elkaar zien). Bovendien zien we in deze films ook wat voor effect het kan hebben om zich gezien te voelen.
Iedereen wordt tegenwoordig gevolgd op internet, maar worden we dan ook gezien? Men wordt toch pas gezien als men zich gezien voelt? En dat heeft alles te maken met de authenticiteit van de blik van de ander. Elkaar aankijken is dik, je bent als belichaamd persoon op die ander betrokken; naar een foto van de ander kijken is dun, je observeert alleen maar, en bent niet zelf kwetsbaar. Tegenwoordig staan ook kwesties als discriminatie en diversiteit hoog op de maatschappelijke agenda’s, en die komen neer op ons onvermogen de ander te zien. James Baldwin merkte bijvoorbeeld op dat als we rassendiscriminatie willen tegengaan we tenminste de ander zullen moeten zien. Ons gaat het in de cursus dan ook om de uitdaging (of beter: de taak) om de ander te zien.
Elkaar zien is meer dan de ander (op een foto) herkennen. Juist de ontelbare afbeeldingen die we van mensen zien, lijken ons vermogen om hen te zien als echte personen met hun eigen levens en uitdagingen te verzwakken. De echte test speelt zich af als we oog in oog met de ander staan. Alleen daar kunnen we vaststellen of we open staan voor elkaar. Hoe ziet de wereld er uit in een gewelddadige omgeving, hoe gaan ouders met kinderen om, rechters met criminelen, enzovoort. Zulke vragen beantwoord je niet met een helder betoog dat het ons eens even uitlegt. Fictiefilms draaien om de subjectiviteit van de personages: wat is het om die of die omstandigheden mee te maken, gegeven wie je bent, of wat je afkomst is; wat is het om die ander aan te kijken? Soms draait het om hoe de personages elkaar aankijken, soms geeft de film ons de gelegenheid de "situatie aan te kijken", en ons er dik toe te verhouden.
Over de cursus en de locatie
De colleges vinden plaats op dinsdag van 13:00-16:00 uur, in Utrecht, locatie en precieze data zijn op dit moment nog niet bekend.
Kijkt u voor details in onderstaand weekschema.
Literatuur
Rob van Gerwen, Gezien worden, 2025 (in productie). Te koop op de bijeenkomsten.
Weekschema 2025
1. 4 maart 2025 (onder voorbehoud). Wat is voogdij eigenlijk?
Film: Jusqu'à la garde, r. Xavier Legrand, 2017 (genre: drama, 93 min.)
Geen betere weg om anderen te zien dan een rechtzaak, toch?
De plot van Jusqu'à la garde
Verhitte strijd tussen Miriam en Antoine Besson na hun echtscheiding over de voogdij van hun zoon Julien. Miriam en hun kinderen, ook oudere dochter Josephine, willen niets meer met Antoine te maken hebben en Antoine voelt zich meer en meer buitengesloten.
Jusqu'à la garde, 2017.
Julien Besson (Thomas Gioria)
Met: Léa Drucker, Denis Ménochet, Thomas Gioria.
2. 11 maart 2025 (onder voorbehoud). De mensen zien die vluchtelingen moeten zien
Film: Happy End, Michael Haneke, 2017 (genre: Drama, 107 min.)
De vluchtelingencrisis lijkt er vooral in te bestaan dat we ons er moeilijk toe kunnen zetten om vluchtelingen als personen te erkennen. Maar wat zegt dat over degenen die deze taak in hun schoot geworpen krijgen? Hoe zien zij zichzelf? Wie zijn "zij" eigenlijk? Helemaal lekker gaat het er niet aan toe in de rijkere brugerij.
De plot van Happy End
Een drama over een burgerlijke familie in Calais waar ook de Europese vluchtelingencrisis zich voltrekt.
Happy End, 2017.
Isabelle Huppert.
Met: Isabelle Huppert, Jean-Louis Trintignant, Mathieu Kassovitz
3. 18 maart 2025 (onder voorbehoud). De wet en liefde
Film: Una, r. Benedict Andrews, 2016 (genre: Drama, Romance, 94 min.)
In het tijdperk van #MeToo lijkt het vrijwel onmogelijk om een juridisch problematische seksuele relatie op een manier aan de orde te brengen dat beide partijen er als mensen in verschijnen.
De plot van Una
Een vrouw zoekt een oudere man op, haar vroegere buurman. Ze wil weten waarom hij haar vroeger verlaten heeft, na hun seksuele relatie.
Una, 2016.
Rooney Mara en Ben Mendelsohn
Met: Ruby Stokes, Rooney Mara, Ben Mendelsohn, David Shields
4. 25 maart 2025. (onder voorbehoud). Hoe leef je in een gewelddadige omgeving?
Film: Ajami, r. Scandar Copti, Yaron Shani, 2009 (genre: misdaad, drama, 124 min.)
Wat is het om in een gewelddadige omgeving te leven? Hoe gaan mensen er met elkaar om? Hoe zien ze elkaar, hoe zien wij hen? Voor die laatste vraag heeft deze film een interessante aanpak gevonden. Wij krijgen hen te zien zoals zij elkaar zien.
De plot van Ajami
Ajami is een religieus gemengde gemeenschap van Moslims en Christenen in Tel Aviv. Na een verkeerd gelopen aanslag, volgen we betrokken in hun pogingen een leven te leiden in deze gewelddadige omgeving.
Ajami, 2009.
Shahir Kabaha, Fouad Habash.
Met: Shahir Kabaha, Fouad Habash, Nisrine Rihan, Elias Saba.
5. 1 april 2025 (onder voorbehoud). Een kind aan de rafelrand van de samenleving
Film: Kid, Fien Troch, 2012 (genre: Drama, 90 min.)
Hoe maak je geen fouten als je aan de grond zit?
De plot van Kid
De zevenjarige Kid leeft met zijn broer Billy en zijn moeder op een boerderij, tot het mis gaat en de jongens er alleen voor komen te staan.
Kid, 2012.
Bent Simons.
Met: Bent Simons, Gabriela Carrizo, Maarten Meeusen
6. 8 april 2025 (onder voorbehoud). Dromen van een ander leven
Film: Neon Bull, r. Gabriel Mascaro, 2015 (genre: drama, 101 min.)
Een stoere man met ongeschoold werk, zonder internet, armoedig, maar toegewijd, goedmoedig en niet ongelukkig; welke rol vervullen zijn dromen?
De plot van Neon Bull
Iremar werkt op de rodeo in Noordoost Brazilië. In zijn thuis, de wagen waarin ze de dieren vervoeren, droomt hij van een toekomst in de mode-industrie die in de regio in opkomst is.
Neon Bull
Juliano Cazarré
Met: Juliano Cazarré, Maeve Jinkings, Josinaldo Alves.
7. 15 april 2025 (onder voorbehoud). De dood aan zien komen
Film: Utøya, r. Erik Poppe, 2018 (genre: drama, 90 min.)
De massamoord op Utøya, 22 juli 2011 niet vanuit de moordenaar.
De plot van Utøya, 22 juli
De massamoord op Utøya, 22 juli 2011.
Zwart Kruis.
Malevich
Met: Andrea Berntzen, Aleksander Holmen, Brede Fristad.
8. 22 april 2025 (onder voorbehoud). Kunnen wij Hiroshima zien?
Film: Hiroshima Mon Amour, Alain Resnais, 1959 (genre: Psychologisch, 90 min.)
Nouveau roman auteur Marguerite Duras schreef het scenario voor deze film met de voor haar gebruikelijke aandacht voor de kleinste details van de mogelijkheden en onmogelijkheden van de liefde—tussen een Franse en een Japanner na Hiroshima.
De plot van Hiroshima Mon Amour
Kan zij zien hoe het was in Hiroshima? Kan zij hem zien? Hij noemt zich Hiroshima op het eind en haar Nevers, naar hun woonplaatsen.
Hiroshima Mon Amour, 2014.
Emmanuelle Riva.
Met: Emmanuelle Riva, Eiji Okada, Stella Dassas