Consilium Philosophicum
Utrecht
Het zelf en de anderen. Film en filosofie 4.
De Cacaofabriek
Helmond
Februari — mei 2025
Algemene inleiding
In deze cursus starten we steeds met een inleiding van ongeveer een uur over de relevante filosofische kwesties; daarna een koffiepauze en dan bekijken we een film, waarna nog 15 minuten resteert voor de nabespreking.
Wat is film? Wat is filosofie? Film, zo zal blijken, is het in beeld brengen van ervaringen van personages. Gaat dat altijd goed? Nee. Is er maar één manier om ervaring in beeld te brengen? Nee. Iedere poging leert ons meer over film. En over filosofie, want hoe we mensen weergeven vertelt ons iets over hoe over mensen en hun omstandigheden denken—over de concepten die we hierbij gebruiken.. We zullen naar sterke films kijken, dus het kijkplezier zal niet gering zijn. Van deelnemers wordt niets meer verwacht dan een open geest en een goed gemoed, de rest wordt geleverd.
Maar films zijn ook een kunst. Dat wil onder meer zeggen dat ze ook de middelen die de crew ter beschikking staan zullen uitproberen. Het heeft altijd zin om je af te vragen of een film artistieke kwaliteit heeft en om je af te vragen wat hiervoor de criteria zijn—bij films. Films gaan niet alleen ergens over; ze onderzoeken ook de manieren waarop dat onderwerp het beste in beeld (en geluid) gebracht kan worden. Ik zou willen zeggen dat kunstwerken representatiemiddelen onderzoeken, en dit geldt ook voor films.
Films zijn eigenlijk, net als foto's, een soort fenomenologische analyses van onderwerpen: pogingen om de subjectieve dimensie van gebeurtenissen over te brengen. En net als foto’s kunnen ze dit verkeerd doen.
Het thema: Het zelf en de anderen
Het thema voor deze cursus is "Het zelf en de anderen". Iedereen is iemand. En je bent iemand als je een zelf hebt, zeggen filosofen dan. Maar wat is jouw zelf? Hoe ken je jouw zelf? Natuurlijk ben jij dat ene perspectief op de hele werkelijkheid: jij beziet de wereld vanuit jouw plek. In iedere situatie beleef je de dingen zoals ze op jou overkomen. Maar is jouw zelf hetzelfde als jouw beleving van alles? Een verzameling van jouw persoonlijke ervaringen? Hebben anderen daar dan wel toegang toe? Of ben je misschien de enige met een zelf—en zijn de anderen zombies, lichamen zonder geest? Misschien heb je soms dat gevoel, dat je de enige ziel op aarde bent en dat alles om jou draait. Maar over het algemeen delen we ons zelf zonder al teveel problemen juist wel met anderen. En we weten echt wel dat een ander ook een zelf heeft, zo'n perspectief heeft op alles wat hij meemaakt.
Als de ander jou ziet, ziet hij dan niet ook jouw zelf? Daar lijkt het wel op. Zoals Wittgenstein ooit zei: 'als je iemand op de grond ziet kronkelen van de pijn, na een ongeval, denk je niet bij jezelf: "en toch kan ik niet weten wat hij doormaakt".' Kortom: jouw en mijn zelf zijn helemaal niet zo verborgen voor anderen als we wel eens denken. Maar hoe komen anderen dan met jouw zelf in aanraking? Wel, allereerst doordat jij hen aankijkt—en zij jou! Als we elkaar aankijken, wisselen we onze zelven uit. Deze reeks, over "Het zelf en de anderen" draait dus vooral om hoe we het leven met elkaar delen en hoe we voor onszelf van de anderen afhankelijk zijn.
Over de cursus en de locatie
De Cacaofabriek, Helmond, zaal n.n.b. maandagavond, 18:30 - 21.15 uur. Kijk voor de dagen in onderstaand weekschema.
Handouts
Handouts komen beschikbaar na afloop van ieder college. Vraag docent om inloggegevens.
Weekschema 2025
1. 10 februari. Een knul en zijn vader
Film: Le Gamin au vélo, r. Jean-Pierre en Luc Dardenne, 2011 (genre: psychologisch drama, 87 min.)
Hoezeer heeft een kind zijn vader (of moeder) nodig om een persoon te zijn?
De plot van Le Gamin au vélo
Cyril, de knul met de fiets uit de titel van deze film, is bijna twaalf en wil maar één ding: zijn vader terugvinden die hem in een kindertehuis geplaatst heeft. Tijdens zijn zoektocht ontmoet hij Samantha, die een kapsalon heeft en bereid is om Cyril in het weekend in huis te nemen. Cyril beseft nog niet dat Samantha echt om hem geeft. En hij heeft haar liefde hard nodig om zijn woede te sussen.
Le Gamin au vélo, 2008.
Thomas Doret.
Met: Thomas Doret, Cécile De France, Jérémie Renier.
2. 24 februari. Rouwen over de ander
Film: A White, White Day, r. Hlynur Palmason, 2019 (109m).
Hoofdrolspeler Sigurdsson is fantastisch als alfaman die nooit heeft geleerd om over zijn gevoelens te praten, en daar uiteindelijk de prijs voor betaalt.
Plot van A White, White Day
De norse politiechef Ingimundur probeert de dood van zijn vrouw te verwerken (of liever: te vergeten) door een nieuw huis te bouwen en zoveel mogelijk tijd met zijn kleindochter door te brengen. Tot hij begint te vermoeden dat zijn vrouw een jarenlange affaire onderhield met een dorpsgenoot en alle opgekropte emoties tot uitbarsting komen.
A White, White Day, 2019.
Ingimundur (Ingvar Sigurdsson)
Met Ingvar Sigurdsson, Ída Mekkín Hlynsdóttir, Hilmir Snär Gudnason.
3. 10 maart. Kun je anders worden door het te spelen?
Film: Certified Copy, r. Abbas Kiarostami, 2010 (genre: psychologisch-filosofisch, 106 min.)
Volgens Lacan blijkt in het spiegelstadium (het moment waarop de tweejarige zichzelf in de spiegel herkent) dat ons zelfbeeld een verbeelding is. Dat het spiegelbeeld op een of andere manier een vijand is, zien we in een film als The Brøken (r. Sean Ellis, 2008). Maar hoe zit het met het imaginaire karakter van ons zelfbeeld? Kunnen we het dan beheersen? Kunnen we onszelf willekeurig als iemand anders verzinnen?
James Miller betoogt in zijn boek dat een kopie even waardevol is als het origineel (omdat het om de beleving gaat) en zij (Juliette Binoche) speelt uiteindelijk (met hem) alsof ze 15 jaar geleden getrouwd zijn.
De plot van Certified Copy
In Toscane bezoekt een Franse vrouw een voordracht van de Britse auteur James Miller die in zijn boek, Copie Conforme, verdedigt dat kopieën evengoed waardevol zijn als hun originelen. De vrouw moet gaan eten met haar hongerige zoon, en geeft haar telefoonnummer aan een gemeenschappelijke vriend met het verzoek die aan de auteur te geven. Miller komt naar haar antiekwinkel en samen maken ze een rondrit. Zij neemt hem naar een dorpje. Ze bespreken het onderwerp van zijn boek, de relatie tussen kopieën en originelen. In het dorp worden ze door een barvrouw beschouwd als een getrouwd stel; zij besluit dat spel mee te spelen, en hij doet mee als haar echtgenoot. En wat is de kopie, wat het origineel? En is een herinnering niet ook een kopie?
Certified Copy, 2010.
Juliette Binoche en William Shimell
Met: Juliette Binoche, William Shimell, Jean-Claude Carrière
4. 24 maart. Je zelf en dat van de ander, en het kind.
Film: Loveless, r. Andrey Zvyagintsev, 2017 (genre: psychologisch drama, 127 min.)
Als een volwassen stel vastloopt en zich uiteen ruziet, wat krijgt het kind daar dan van mee? En heeft het stel daar op zijn beurt ook oren naar?
De plot van Loveless
Een stel in echtscheiding moet samenwerken om hun zoon te zoeken die verdween tijdens een van hun felle ruzies.
Loveless, 2017.
Boris (Aleksey Rozin) en Zhenya (Maryana Spivak)
Met: Maryana Spivak, Aleksey Rozin en Matvey Novikov
5. 7 april. De absolute ander in je zelf
Film: Under the Skin, r. Jonathan Glazer, 2013 (genre: fiction, drama, 108 min)
Als aliens zich onder ons zouden mengen, met hun belangen en verlangens, maar ze zouden zich tot op zekere hoogte aan ons aanpassen, zouden onze morele overwegingen dan ook kunnen vermengen met die van hen? Zouden we er uiteindelijk eenzelfde moraal op kunnen nahouden? Zouden we solidair zijn met dezelfde mensen (slachtoffers), zouden we dezelfde dingen eten?
De plot van Under the Skin
Scarlett Johansson is blijkbaar een alien die door Schotland rijdt op zoek naar mensen. Wat gebeurt er met die mensen nadat ze in een olie-achtige substantie zijn gelopen? Wie zijn de good guys in deze film? Met wie voelen we mee? Wie zijn wij? De hoofdpersoon krijgt er zelf op het laatst genoeg van, maar ze wordt zelf slachtoffer van haar rebellie.
Under the Skin, 2013 (Jonathan Glazer).
Scarlett Johansson.
Met: Scarlett Johansson.
6. 28 april. Drie levens, één werkelijkheid, één film.
Film: 21 Grams, r. Alejandro González Iñárritu, 2012 (genre: Crime, Drama, Thriller, 124 min.)
Hoe vertelt men eigenlijk een verhaal waarin de horizons van drie levens elkaar schampen? Doe je dat chronologisch, en wie volg je dan? Een filmverhaal wordt doorgaans lineair verteld, waarbij de lijn die van de voortgaande tijd is, en de informatie die de kijker krijgt, gek genoeg, min of meer transparant is. De verhalen worden netjes uit elkaar gehouden, zodat we niet zelf hoeven te reconstrueren wat er gebeurt.
In 21 Grams gaat dit anders, en dat zit de kijk-ervaring maar een beetje in de weg, maar respecteert hoe dan ook onze intelligentie. Hoe snel weten we niet wat we zien—terwijl later blijkt dat de dingen toch genuanceerder waren?
De plot van 21 grams
Een verschrikkelijk ongeluk brengt een kritiek zieke wiskundige, een rouwende moeder en een herboren ex-crimineel bij elkaar.
21 grams, 2012.
Sean Penn, Naomi Watts.
Met: Sean Penn, Benicio Del Toro, Naomi Watts.
7. 12 mei. Dromen die uitkomen
Film: Barton Fink, r. Joel en Ethan Coen, 1991 (genre: Comedie, Drama, Mysterie, 116 min.)
Genres volgen strakke regels. De Coen broers breken het genre open met een onwaarschijnlijke scriptschrijver, hotel-buurman en studiobazen. Losers en helden wisselen van plaats. Is het serieus, of is het humor? Is het echt of is het een droom?
De plot van Barton Fink
Een bekende scriptschrijver laat zich ertoe verleiden in Hollywood door te gaan breken, maar wordt daar geconfronteerd met de hel van het studio-systeem.
Barton Fink, 1996.
John Turturro, John Goodman.
Met: John Turturro, John Goodman, Judy Davis, Steve Buscemi
8. 26 mei. De ander tegen jezelf
Film: Gett: The Trial of Viviane Amsalem, 2014, Ronit Elkabetz en Shlomi Elkabetz (genre: psychologisch, 115 min.)
Hoe ga je bij iemand weg, en wat dan, als hij je niet wil laten gaan, om wat voor redenen ook?
De Plot van Gett
Na een lauw huwelijk van meer dan twintig jaar doet een vrouw voor een rechtbank een beroep op de compassie van haar echtgenoot om haar een echtscheiding te gunnen. Dat blijkt lastiger dan verwacht.
Gett, 1966 (Ronit Elkabetz en Shlomi Elkabetz).
Viviane Amsalem (Ronit Elkabetz)
Met: Ronit Elkabetz, Simon Abkarian, Gabi Amrani.